Zaman Bir İllüzyon mu? Mantık Gerçeklik Anlayışımızı Nasıl Zorluyor?
Zaman Bir İllüzyon mu? Mantık Gerçeklik Anlayışımızı Nasıl Zorluyor? Zaman göründüğü gibi olmayabilir, Einstein’ın teorileri ve McTaggart’ın felsefi araştırmaları onun varlığını sorguluyor. Çalışmaları, zamanın akan bir dizi mi yoksa durağan bir yanılsama mı olduğu konusunda fizik ve felsefedeki devam eden tartışmaları vurguluyor.
Zamanın gerçekliği, hem Einstein’ın görelilik kuramı hem de McTaggart’ın zamanı anlamak için farklı ama kesin olmayan mantıksal argümanları tarafından sorgulanmaktadır. Modern fizik, zamanın bir yanılsama olabileceğini öne sürer. Örneğin, Einstein’ın görelilik kuramı, evrenin, özel bir “şimdi” olmadan, tüm uzay ve zamanı aynı anda içeren statik, dört boyutlu bir blok olduğunu öne sürer. Bir gözlemci için gelecek ne ise , bir başkası için de geçmiş odur. Bu, zamanın bizim deneyimlediğimiz gibi geçmişten geleceğe akmadığı anlamına gelir.
Mantık Yoluyla Zamanı Zorlamak
Ancak bu, kuantum mekaniği gibi diğer fizik alanlarında zamanın nasıl kavramsallaştırıldığıyla çelişiyor. Peki zaman bir yanılsama mıdır, değil midir? Bunu öğrenmek için bir yaklaşım, yalnızca mantığı kullanarak zamanın gerçek olmadığını kanıtlamaya çalışmaktır. 1908 yılında İngiliz filozof JME McTaggart, zamanın gerçek dışılığını yalnızca mantıksal düşünceyi kullanarak çözebileceğimizi savunan bir makale yayınladı.
Zaman Kartları: Bir Düşünce Deneyi
Birisinin size bir kutu dolusu kart verdiğini ve her birinin bir olayı temsil ettiğini hayal edin. Bir kart 2024 yılını, bir diğeri Kraliçe Victoria’nın ölümünü ve bir diğeri de 2026’daki güneş tutulmasını anlatıyor. Kartlar karıştırılmış. Bu kartları zamanı temsil edecek şekilde düzenlemeniz söylenmiş. Bunu nasıl yapardınız? İlk yol McTaggart’ın “B serisi” dediği şeyi kullanmaktır . Bir kart seçip yere koyarsınız. Sonra kutudan bir tane daha alıp yerdekiyle karşılaştırırsınız. Daha erkense, soluna koyarsınız. Daha sonraysa, sağına koyarsınız. Örneğin, Kraliçe Victoria’nın ölümü 2026 güneş tutulmasının soluna gider. 2024 yılı 2026 güneş tutulmasının soluna gider, ancak Kraliçe Victoria’nın ölümünün sağına. Bunu, daha erken-daha geç ilişkisini kullanarak ilişkili olan herhangi iki kart dizisine ulaşana kadar tekrarlamaya devam edersiniz.
B-Serisinin Statik Yapısı
Oturup bitmiş düzenlemeye baktığınızda, bir şeyin eksik olduğunu fark edersiniz. Kart dizisi statiktir. Kartlar yerleştirildikten sonra, sıralarında hiçbir şey değişmez. Ancak McTaggart’ın ısrar ettiği gibi, değişim olmadan zamanınız olamaz.
Zaman, fiziğe göre bile, nihayetinde bir değişim ölçüsüdür. Genellikle kapalı bir sistemin düzensizliğindeki artış -entropi- olarak tanımlanır. Bir fincan sıcak kahve alın. Soğudukça entropi artar. Ve bir fincan kahvenin orada ne kadar süredir durduğunu sıcaklığından kabaca anlayabilirsiniz. Saat gibi zamanı ölçen herhangi bir cihaz, değişime (tiklere) dayanır.
Unutmayın, orijinal işiniz kartları zamanı temsil edecek şekilde düzenlemekti. Ama sonunda değişmeyen bir şeyle karşılaştınız. Zamanın değişmediğini söylemek tuhaf olurdu. Bu yüzden B serisi zamanı yakalayamaz. A Serisi: Zamana Dinamik Bir Yaklaşım Ancak başka bir seçenek daha var. Tekrar başlayabilir ve McTaggart’ın “A serisi” dediği şeyi kullanarak kartları düzenlemeyi deneyebilirsiniz. Üç tane düzgün yığın oluşturursunuz – sol tarafa Kraliçe Victoria’nın ölümü gibi geçmişte gerçekleşen olayları anlatan tüm kartlar gelir. Ortaya 2024 yılı gibi şu anda gerçekleşenler gelir.
Ve sağ tarafa 2026 güneş tutulması gibi gelecekte gerçekleşecek olanlar gelir. B serisinin aksine, bu düzenleme durağan değildir. Zaman geçtikçe, kartları sağ (gelecek) desteden orta (şimdiki) desteye ve (şimdiki) orta desteden kartları sonsuza kadar kalacakları sol (geçmiş) desteye taşımalısınız. Yani burada açıkça bir değişim oluyor. Bu, A serisinin zamanı tanımladığı anlamına mı geliyor?
A Serisinin Mantıksal İkilemi
McTaggart’a göre A serisi daireseldir . Elinizin kartları soldaki desteden ortadaki desteye ve sonra sağdaki desteye taşıması zaman içinde gerçekleşen bir süreçtir. Bu düzenlemeyi yapabilmek için zamanında olmanız gerekir. Ancak zaman tam olarak yakalamaya çalıştığınız şeydir. Başka bir deyişle, zamanı tarif etmek için zaten zamana sahip olmanız gerekir. Bu daireseldir ve dairesellik mantığı ihlal eder.
Özetleyelim. B serisi düzenlemesi zamanı tanımlayamaz çünkü onda hiçbir şey değişmez. Ve zaman için değişim gereklidir. Bu yüzden B serisi işe yaramaz. A serisi değişir ama ne yazık ki daireseldir. Bu yüzden o da işe yaramaz. Bunların hiçbiri işe yaramadığı için McTaggart zamanın gerçek olamayacağı sonucuna varır.
Felsefi Tartışma Devam Ediyor: Bir Yüzyıl Sonra
Yüz yıldan fazla bir süre sonra, filozoflar hala bir çözüm arıyorlar. “A-teorisyenleri” olarak adlandırılan bazıları, A-serisini dairesel olmayan bir şekilde tanımlamaya çalışıyor. “B-teorisi” olarak adlandırılan diğerleri, B-serisinin gerçekliği tanımladığını kabul eder ve McTaggart’ın serinin değişmesini istemesinin yanlış olduğunu söyler. Belki de zaman sadece bir olaylar dizisidir. Hatta daha da ileri giderek, kart dizisinin önceden sonraya doğru bir yönünün bile olmadığını söyleyen “C-teorisyenleri” de var.
2024 yılı, Kraliçe Victoria’nın ölümü ile 2026 güneş tutulması arasındaki döneme denk geliyor. Ancak Kraliçe Victoria’nın ölümünün 2026 güneş tutulmasından önce olacağını düşünmeye alışmış olmamız, tam tersinin olması yerine, belki de sadece bir alışkanlık meselesidir. Bir çitteki tahtaları numaralandırmak gibidir: istediğiniz uçtan başlayabilirsiniz. Çitin kendisinin bir yönü yoktur.
Henüz hiçbirinin doğru olduğuna ikna olmadım, belki de zaman hakkında düşünmenin farklı yolları vardır . Sonuçta, zaman gösterecek. Ve kim haklı olursa olsun, dikkat çekici olan McTaggart’ın bilimsel bulgulara dayanmadan, sadece mantıksal düşünerek bu argümanı ortaya koyabilmesidir. St Andrews Üniversitesi Felsefe Bölümü Gifford Doktora Sonrası Araştırma Görevlisi Matyáš Moravec tarafından yazılmıştır.
